"ynet"، 29/12/2016
موران لفنوني ونير بوماس - باحثان في مركز دايان لدراسات الشرق الأوسط وأفريقيا
•الحرب السورية التي دخلت عامها السادس أوجدت واقعاً جديداً وربما روتيناً جديداً في منطقة الحدود السورية.
•يستمر وصول جرحى سوريين إلى إسرائيل، ونشهد في الأيام الأخيرة حملة أخرى يقوم بها مواطنو إسرائيل من أجل مساعدة أطفال سوريين. لكن هذا "الروتين الجديد" والهش في مرتفعات الجولان بدأ يتصدع، وبدأنا نشاهد نتائج المنعطف الذي حدث بعد معركة حلب لدينا أيضاً في الجانب الآخر من الحدود.
•إن الأطراف المعتدلة في هضبة الجولان السوري - هي أطراف تعلمنا التعرف إليها خلال السنوات الخمس الأخيرة - تجد نفسها في وضع جديد مختلف في منطقة الحدود. ومن دون تدخل، يبدو أن زمن الأطراف المعتدلة التي ما تزال موجودة في المنطقة سينتهي في المستقبل. وسيكون البديل وجود جيران جدد من الميليشيات الشيعية ومن تنظيم حزب الله، مما يفرض تفكيراً إسرائيلياً سريعاً قبل تغيّر الواقع على الأرض أمام بصرنا.
•شكل احتلال مدينة حلب - والمشاهد القاسية التي رافقته - مرحلة مهمة في المعركة التي يخوضها النظام السوري (بدعم روسي وإيراني) من أجل إعادة سلطة الأسد إلى ما كانت عليه. ويجري استغلال زخم الانتصار من أجل مواصلة المعركة التي يبدو أن المرحلة القادمة منها ستركز على معالجة أمر التنظيمات المسلحة الموجودة جنوب دمشق وفي جبهة هضبة الجولان ودرعا وصولاً إلى حدود إسرائيل. منذ بضعة أيام يقصف النظام منطقة وادي بردى، الواقعة إلى الغرب من العاصمة وجنوبها، وهي المنطقة التي تشكل مصدر المياه الأساسي للعاصمة دمشق وضواحيها.
•يوجد بين قوات المعارضة للنظام السوري عدد من المجموعات بينها تحالف فضفاض من القوى المعتدلة والميليشيات المحلية والمنشقين عن الجيش السوري، وهو يحمل اسم "الجبهة الجنوبية"، وكان في الماضي يحظى بدعم الولايات المتحدة من خلال مركز العمليات العسكرية الموجود في عمان (MOC). ليست الجبهة الجنوبية التنظيم الأكثر قوة، وهي تعاني مثل المجموعات الأخرى في الفترة الأخيرة من انشقاقات كثيرة واغتيالات لكبار قادتها. وتنسق الجبهة عسكرياً مع سائر التحالفات المحلية من ميليشيات ذات توجه إسلامي مدعومة وممولة من دول إسلامية سنية مثل السعودية وقطر. لكن مع ذلك، يواصل أنصار المعارضة المعتدلة حمل "راية الثورة" التي أشعلت الثورة السورية ويخوضون منذ أربعة أعوام حرب بقاء في مواجهة التفوق الجوي للجيش السوري من جهة، وفي مواجهة الميليشيات "الداعشية" التي توحدت تحت راية "جيش خالد بن الوليد" وفصائل مختلفة على علاقة بتنظيم القاعدة.
•وبخلاف اهتمام إسرائيل بما يجري في سورية عامة وبحلب خاصة، والذي يركز على المعاناة الإنسانية في الدولة المجاورة، فإن الاهتمام الإسرائيلي بهضبة الجولان السورية ينبع من دوافع استراتيجية وتكتيكية من الوزن الثقيل، فشريط جبل الشيخ السوري والقرى المتاخمة له منطقة ذات أهمية استراتيجية عليا بالنسبة إلى المجموعات الإيرانية وبالنسبة إلى حزب الله والحكم السوري. وتنبع أهمية هذه المنطقة من كونها ممراً يربط بين لبنان وهضبة الجولان ويشرف على طريق القنيطرة- دمشق، وأيضاً من إمكانية إقامة جبهة إيرانية إضافية (وحتى مفضلة) في مواجهة إسرائيل.
•إن السيطرة على هذه المنطقة مصلحة إيرانية واضحة، وخلال السنوات الأخيرة كان يمكن مشاهدة نشاطات إيرانية يقظة، وأيضاً وجود ضباط إيرانيين كبار كان بينهم القائد الكبير في الحرس الثوري علي مهدي، الذي اغتيل في عملية منسوبة إلى إسرائيل.
•إسرائيل التي هدفت سياستها والخطوط الحمراء التي وضعتها إلى إبقاء الحرب بعيدة عن حدودها، ليست معنية بأن تضعف الأطراف الأكثر اعتدالاً التي ما تزال موجودة في المنطقة والتي تلتزم أهدافاً مشابهة: إبعاد عناصر الحكم السوري وكذلك العناصر الإسلامية عن هضبة الجولان السورية. لكن ما كان يمكن فعله بصعوبة من دون مساعدة قبل معركة حلب - المعركة التي أبقت الجنوب خارج الدائرة المركزية للحرب في سورية - لا يمكن القيام به بعدها. وقبل نحو أسبوع جرى استدعاء كبار الشخصيات في قرى جبل الشيخ إلى لقاء مع رئيس فرع الاستخبارات [السوري] في بلدة سعسع حيث وُجّه إليهم إنذارٌ: إما إلقاء السلاح والانضمام إلى النظام السوري، أو التنحي جانباً والسماح لقوات الأسد بالسيطرة على القرى.
•أمام السّنة الذين يعيشون في جبل الشيخ السوري حالياً ثلاثة إمكانيات فقط. الأولى: إلقاء السلاح والانضمام إلى المشروع الإيراني- الأسدي؛ الثانية: الدخول في كنف التنظيمات السنية التي تزاداد تطرفاً، ومواصلة النضال ضد النظام؛ والإمكانية الثالثة - التي يؤيدها كثيرون - مواصلة القتال ضد النظام وضد الأطراف المتشددة التي تقترب من المنطقة.
•بعد الضغط الكبير الذي مارسه النظام على التنظيمات المسلحة، أعلن هذا الأسبوع أن عدداً قليلاً من الميليشيات المسلحة بدأ بتسليم سلاحه إلى نظام الأسد في قرية الصنمين الواقعة شمالي درعا. وتحدث تقرير مصور عرضته قناة الميادين القريبة من حزب الله عن "رغبة الأهالي في حل النزاع بطرق سلمية"، وقيل إن نحو 800 بندقية وقطعة سلاح سلمت إلى النظام. هذه الكمية الصغيرة من السلاح تشير إلى أن أغلبية القوات لا تثق بالنظام- لكن ذلك يمكن أن يكون نذيراً بما هو آت.
•من الجهة الأخرى من الحدود، أعلنت ميليشيات وداي بردى والقابون والقلمون الشرقي واتحاد قرى جبل الشيخ إقامة هيئة عسكرية مشتركة بقيادة موحدة بهدف "التصدي لأي خرق من جانب نظام الأسد لتفاهمات التهدئة ووقف إطلاق النار التي جرى التوصل إليها سابقاً". ويعتبر قيام هذه القيادة بشرى جيدة بالنسبة إلى قوات المعارضة المعتدلة التي عانت حتى الآن من الانشقاقات والانقسامات التي استغلها نظام الأسد جيداً. لكن هل في إمكان مثل هذه الهيئة مواجهة قوات الأسد المدعومة من الحرس الثوري الإيراني وميليشيات شيعية عراقية وأفغانية ومن حزب الله اللبناني؟
•لا بدّ أن يكون عناصر التنظيمات المقاتلة متفائلين جداً أو يائسين جداً للمشاركة في القتال في وقت تميل فيه الكفة بصورة واضحة ضدهم. ويبدو أن عناصر المعارضة في هذه المرحلة يائسون فعلاً ولا سيما أن طلبهم للمساعدة - بما فيه الموجه علناً إلى إسرائيل - لم يلق استجابة.
•يتعين على إسرائيل أن تكون قلقة جداً لسببين: الأول سبب إنساني، ففي ما يتعلق بحلب كان في إمكاننا الاكتفاء بالنظر من بعد، لكن الأمر يتعلق هنا بجيران حقيقيين يستطيعون عند الخطر الوصول إلى السياج في هضبة الجولان الإسرائيلية والمطالبة بالغذاء والمأوى والأمن. حينها لا يمكننا الوقوف موقف المتفرج.
•السبب الثاني أمني، فحزب الله والإيرانيون يطمعون بالسيطرة على قطاع الحدود في هضبة الجولان. ويبدو أن الوحيدين الذين يقفون في مواجهتهم هم الميليشيات المعتدلة و"الجيش السوري الحر". فهل تستطيع إسرائيل السماح بسقوط قطاع الحدود السوري في قبضة حزب الله؟
•ليست هذه معضلة بسيطة. إن تقديم المساعدة للمتمردين المعتدلين معناه تدخل آخر لإسرائيل في الحرب السورية. لكن هذه الحرب لم تعد حرباً بين السوريين أنفسهم - فهي باتت حرباً يستغلها أسوأ أعدائنا من أجل غرز وتد على سياجنا الحدودي. ويبدو أن إسرائيل هنا لا يمكنها الوقوف موقف المتفرج.
The Great Danger on the Golan Border
MDC Researchers Dr. Nir Boms and Moran Levanoni have written an article on Ynet, where they examine the potential humanitarian calamity potentially facing the villages on the Syrian side of the Golan Heights. In Hebrew.
הדרמה שלא הכרתם: הסכנה הגדולה בגבול הגולן
האם יהיה גורל כפרי הגולן הסורי ומורדות החרמון כגורל חלב? על ההתפתחויות האחרונות בסוריה בדרך לאסון האפשרי: הפעם ממש על גדר הגבול, וישראל תצטרך לפעול
מורן לבנוני וניר בומס 
המלחמה בסוריה הנכנסת לשנתה השישית יצרה מציאות חדשה ואולי גם שגרה חדשה באזור הגבול הסורי. פצועים סורים ממשיכים להגיע לישראל ובימים האחרונים אנו עדים לקמפיין נוסף ונוגע של אזרחי ישראל לסיוע לילדים סורים. אלא שה"שגרה החדשה" והעדינה ברמת הגולן הולכת ונשברת, ואת תוצאות נקודת המפנה שהחלה במערכה על חלב אנו מתחילים לראות גם אצלנו, ממש מעבר לגבול.
הגורמים המתונים ברמת הגולן הסורית - גורמים שאותם למדנו להכיר בחמש השנים האחרונות - מוצאים עצמם במצב חדש המשנה את גזרת הגבול. ללא התערבות, דומה שעידן הגורמים המתונים שעדיין קיימים בגזרה עתיד להיגמר. האלטרנטיבה, קבלת שכנים חדשים בדמותן של מיליציות שיעיות וארגון החיזבאללה, מחייבת חשיבה ישראלית מהירה לפני שהמציאות בשטח תשתנה למול עיננו.
הפעם זה יכול להגיע ממש לפה. גדר הגבול בגולן(צילום: אביהו שפירא)
כיבוש העיר חלב - והמראות הקשים שהתלוו אליו - היה שלב חשוב במערכה שמוביל המשטר הסורי (ובגיבוי רוסי ואיראני) להחזרת שלטונו של אסד על כנו. תנופת הניצחון מנוצלת להמשך המערכה כשהשלב הבא מסתמן כמאמץ לטיפול בארגונים החמושים מדרום לדמשק ובחזית רמת הגולן בואך דרעא ועד גבול ישראל. זה מספר ימים מטווח המשטר את אזור ואדי ברדה, ממערב ומדרום לדמשק הבירה, אזור המהווה מקור המים-העיקרי של העיר דמשק וסביבתה.
עם כוחות האופוזיציה למשטר הסורי בדרום נמנות מספר קבוצות ובכללן ברית רופפת של כוחות מתונים מליציות מקומיות ועריקי הצבא הסורי, תחת השם הכללי של "החזית הדרומית" שנתמכה בעבר על-ידי ארה"ב באמצעות ה-MOC, מרכז המבצעים הצבאיים, הממוקם בירדן. החזית הדרומית אינה הגוף החזק ביותר וכמו קבוצות אחרות היא סבלה לאחרונה מפיצול רב, ומעשי התנקשות בבכיריה. החזית גם מצויה בתיאום מבצעי ושלל בריתות מקומיות עם מיליציות בעלות גוון איסלאמיסטי המקבלות מימון ותמיכה ממדינות סוניות שונות דוגמת סעודיה וקטאר. אך עם זאת, אנשי האופוזיציה המתונה ממשיכים לשאת את "נס המרד" שהצית את ההתקוממות הסורית ומנהלים זה ארבע שנים קרבות הישרדות מול העליונות האווירית של צבא אסד מצד אחד, ומול המיליציות ה"דאעשיות" שהתאגדו לכוח "צבא חאלד בן-וליד" ופלגים שונים הקשורים לארגון אל-קאעידה.
בשונה מההתעניינות של ישראל במתרחש בסוריה בכלל, ובחלב בפרט, המתמקדת בממדי הסבל האנושי המתרחש במדינה השכנה, הרי שההתעניינות הישראלית ברמת הגולן הסורית נובעת ממניעים אסטרטגיים וטקטיים כבדי משקל. מסדרון החרמון הסורי והכפרים השוכנים בו הוא אזור בעל חשיבות אסטרטגית עליונה לקבוצות האיראניות, חיזבאללה והשלטון הסורי. חשיבותו באה לו הן בשל מיקומו כמסדרון המחבר בין לבנון לרמת הגולן ושליטתו על כביש קוניטרה-דמשק, והן כאפשרות לייצוב חזית איראנית נוספת (ואף מועדפת) מול ישראל. שליטה באזור זה היא אינטרס איראני ברור וניתן היה לזהות בשנים האחרונות פעילות איראנית ערה, כמו גם נוכחות של קצינים איראניים בכירים ובכללם מפקד בכיר במשמרות המהפכה, עלי מהדדי, שחוסל בשנה שעברה בפעולה שיוחסה לישראל.
מתוך סרטון של הפלג המזוהה עם דאעש בדרום הגולן הסורי
ישראל, שמדיניותה והקווים האדומים שהציבה נועדו לדחוק את המלחמה אל מעבר לגבול, אינה מעוניינת בהחלשתם של הגורמים המתונים יותר שעדיין נשארו בגזרה והמחויבים ליעדים דומים: הרחקתם של גורמי הממשל מחד והגורמים האיסלאמיסטיים מאידך מרמת הגולן הסורית. אלא שמה שניתן היה לעשות ובדוחק בלא סיוע לפני המערכה על חלב - מערכה שהשאירה את הדרום מחוץ למעגל המרכזי של המלחמה בסוריה - לא ניתן לעשות אחריה. לפני כשבוע נקראו נכבדי הכפרים בחרמון לפגישה אצל ראש ענף המודיעין בעיירה סעסע ושם הוצג להם אולטימטום: למסור את נשקם ולהצטרף למשטר הסוני, או להתפנות ולאפשר לכוחות אסד להשתלט על הכפרים.
לסונים החיים במסדרון החרמון הסורי יש כיום שלוש אפשרויות בלבד. האחת: להניח את נשקם ולהצטרף לפרויקט האיראני-אסדי; השנייה היא להיכנס תחת כנפיהם של הארגונים הסוניים המקצינים והולכים, ולהמשיך במאבק מול המשטר; האפשרות השלישית - שבה תומכים רבים - היא להמשיך להיאבק מול המשטר ומול הגורמים הקיצוניים המתקרבים לאזור.
אלא שלא לעולם חוסן. בעקבות הלחץ הכבד שהפעיל המשטר על הארגונים החמושים פורסם השבוע כי מקצת מהמליציות החמושות החלו למסור את נשקן למשטר הסורי בעיירה צנמין הנמצאת צפונית לדרעא. בכתבה מצולמת שבה חגג ערוץ אל-מיאדין המקורב לחיזבאללה את "רצונם של התושבים ליישוב המאבק בדרכי שלום" נמסר שכ-800 רובים וכלי נשק נמסרו לידי המשטר. זהו ארסנל קטן המעיד כי עדיין מרבית הכוחות לא נותנים אמון במשטר – אך הוא עלול לבשר את הבאות.
מן העבר השני הודיעו המיליציות של ואדי ברדה, קאבון, הקלמון המזרחי ואיחוד כפרי-החרמון על הקמת גוף צבאי משותף בפיקוד אחיד ששם לו למטרה "להיאבק בכל חריגה של משטר אסד מההבנות לשקט והפסקת אש שהושגו בעבר". הקמת הפיקוד היא בשורה טובה לכוחות האופוזיציה המתונים, שסבלו עד כה מפירוד ופיצול שנוצל היטב על ידי המשטר של אסד. אולם האם יוכל גוף שכזה להתמודד עם כוחות המשטר הנתמכים במשמרות המהפכה מאיראן, במיליציות שיעיות עיראקיות ואפגניות ובחיזבאללה הלבנוני?
קרבות באזור קוניטרה. העיירות בדילמה(צילום: AP)
על חברי הארגונים הלוחמים להיות אופטימיים ללא תקנה או נואשים מאוד כדי להצטרף למאבק כאשר הכף נוטה באופן כל כך מובהק כנגדם. נראה כי בשלב הזה, אנשי האופוזיציה נואשים ממש ובמיוחד כאשר קריאותיהם לעזרה – כולל אלו שהופנו בגלוי לישראל – נותרו ללא מענה.
על ישראל להיות מודאגת מאוד משני טעמים עיקריים: הראשון הוא הטעם ההומניטארי, שכן אם לגבי האסון בחלב היינו יכולים להתייחס בריחוק מסוים הרי שכאן מדובר בשכנים ממש, שבמקרה החמור ביותר יגיעו ממש אל גדרות רמת הגולן הישראלית ויתבעו את המובן מאליו: מזון, מחסה, ביטחון. כאן לא נוכל לעמוד מהצד.
הטעם השני הוא הביטחוני. חיזבאללה והאיראנים לוטשים עיניים להשתלט על רצועת הגבול ברמת הגולן. נראה שהיחידים העומדים מולם הם המיליציות המתונות ו"צבא סוריה החופשי". האם ישראל יכולה להרשות את נפילת רצועת הגבול הסורי בידי חיזבאללה?
זוהי אינה דילמה פשוטה, היות וסיוע למורדים המתונים משמעו מעורבות נוספת של ישראל במלחמה הסורית. אלא שכאן, זוהי אינה עוד רק מלחמה שבין סורים לסורים – אלא מלחמה שאותה מנצלים הגרועים שבאויבנו על מנת לטעת עוד יתד על גדרות הגבול שלנו ממש. דומה שגם כאן, אל לישראל לשבת מנגד.
מורן לבנוני וניר בומס הם חוקרים במרכז דיין לחקר המזרח התיכון ואפריקה באוניברסיטת תל אביב
Posts
